Van den Bossche en Klomberg (2020) onderscheiden twee vormen van ideologiekritisch lezen die op elkaar kunnen aansluiten: cultuurbewust en (het meer uitgediepte) cultuurkritisch lezen. Eerst zoeken we uit welke maatschappelijke groepen er voorkomen in het boek (of het gedicht, het toneelstuk, de film…) en welke opvattingen ze hebben. Een tekst cultuurbewust lezen, begint met drie kernvragen:
- Wie ziet?
- Wie worden gezien?
- Hoe worden zij gezien?
Deze vragen kunnen we meer concretiseren aan de hand van de volgende doorvragen:
- Welke groepen onderscheid je?
- Wie is de dominante en de ondergeschikte groep?
- Wie is de groep met een tussenpositie?
- Welke groep is invloedrijk en waarom?
- Welke opvattingen, normen en waarden hebben deze groepen?
- Welke opvatting of welk wereldbeeld overheerst in het verhaal? Is het die van de dominante groep?
- Komen er ook andere visies aan bod?
- Hoe zien de groepen elkaar?
Het is dus duidelijk dat cultuurbewust lezen zich beperkt tot het verzamelen van informatie over maatschappelijke verhoudingen en de diversiteit in een boek. Als je je leerlingen ook zover wil krijgen dat ze cultuurkritische lezers worden, dan gaan we een stapje verder en bieden we hen via jeugdliteratuur kansen tot zelfontwikkeling. Misschien zorgen ethische vraagstukken er zelfs wel voor dat jongeren een geëngageerde houding aannemen en uitgroeien tot wereldverbeteraars.
Specifieke vragen of opdrachten die we in de les kunnen inzetten om het cultuurbewuste lezen uit te diepen en tot het niveau van kritisch lezen over te gaan zijn:
- Welke stereotypen merk je in de denkbeelden uit dit boek?
- Zijn de heersende normen, waarden en overtuigingen in dit boek problematisch? Is er bijvoorbeeld sprake van racisme, vooroordelen, discriminatie, ontmenselijking, slachtoffering…? Leg uit.
- Merk je pogingen tot verzet tegen de dominante ideologie? Welke en van wie? Ga je akkoord? Waarom?
Bespreek kritisch alle wereldbeelden, zowel de dominante als de ondergeschikte. Waarmee ga je akkoord? Waarmee ben je het niet eens? Verplaats je daarvoor in de gevoelens, de verwachtingen en het standpunt van mensen die zo denken.